1970’lerde rekabet ve yeni pazarlar sorunu ile dünya ölçeğinde sürekli derinleşen ekonomik kriz, çareyi daha öncesinde “sosyal adalet” ve “kamu yararı” gibi kavramlarla belirlenen ekonomi politikalarının yerini neo-liberal politikalara bırakmasında buldu. Daha önce “kamu yararı” için geliştirilen ve en son dev bir pazar haline gelen hizmet sektörü; kamusal bir alan olarak değerlendirilmekten vazgeçilerek trilyonlarca doların el değiştirdiği, içerisinde özel girişimin rol alabileceği bir tüketim pazarına dönüştürüldü. Ancak bu politikaların uygulanması toplumsal muhalefet başta olmak üzere bir dizi nedenle uzun bir sürece yayıldı. DB, IMF, DTÖ gibi kurumların temel uygulatıcısı olduğu bu politikalar, istikrar ve uyum programları adı altında hedef ülkelerin uzun vadeli ekonomik ve siyasi politikalarını belirleyici antlaşmalar ile hayata geçiriliyor. Bu antlaşmaların en başında ise MAI, MIGA, uluslar arası tahkim ve GATS (Hizmet Ticareti Genel Anlaşması) geliyor.
GATS (The General Agreement on Trade in Services)'ın Tarihi
1947'de imzalanan ve 143 üyesi bulunan GATT (Tarife ve Ticaret Genel Anlaşması) 1994'teki Uruguay toplantısında WTO' ya (Dünya Ticaret Örgütü) dönüştürüldü. Aynı yıl hizmet ticaretini uluslararası sermayeye açan GATS anlaşması imzalandı. GATT 40 yıla yakın bir süredir uluslararası mal ticaretini düzenliyordu. Fakat GATS daha fazlasını, dünya "hizmet ticaretini" düzenleyen bir anlaşma oldu. GATT' taki iki temel özellik GATS'ta da mevcut. Bunlar;
- Anlaşmanın tüm özellikleri imzacı ülkelerin hepsi için geçerlidir.
- Anlaşmaların gerekleri, ulusal şirketler kadar uluslararası şirketleri de kapsamaktadır.
GATS kapsamı ve genişliğiyle neo-liberal politikaların eksiksiz bir uygulayıcısı rolüyle tarihe geçti. GATS'ın farklı bir özelliği, her geçen gün anlaşmanın sınırlarının genişlemesidir. Kısa aralıklı müzakereler şeklinde ilerleyen GATS süreci, uluslararası sermayenin belirleyiciliğinde, üye ülkelerin temsilcileri tarafından yapılmaktadır. 2000 yılıyla birlikte hız kazanan müzakereler 15 günde bir DTÖ' nün Cenevre'deki merkezinde gerçekleştirilmektedir.
GATS' ın Kapsamı
GATS genel olarak devlet tarafından verilen kamu hizmetlerinin özel sektöre devrini düzenleyen bir anlaşma olarak tanımlanabilir. GATT ile belirlenen mal ticareti görece basit bir biçimde düzenlenebilirken, GATS ile belirlenen hizmet ticareti oldukça karmaşık bir biçimde düzenlenmektedir. Bunun nedeni, GATS'ın oldukça geniş bir biçimde içine aldığı hizmet türlerinin biçimi, içeriği ve gerektirdiği kapsamlı yasal ve fiziksel altyapı uygulamalarıdır.
GATS'ın kapsamı yalnızca bir hizmetin yerine getirilmesi ile sınırlı değildir. Bu hizmetin yerine getirilebilmesi için gerekli olan tüm ürünlerin üretimi de GATS'ın kapsamı içerisindedir.
GATS ile uluslararası pazara açılacak olan hizmet alanları şöyle sıralanabilir: Telekom, posta hizmetleri, görsel ve işitsel iletişim hizmetleri de dahil olmak üzere iletişim; enerji, su iletim sistemleri ve atık su işleme; tüm çevresel hizmetler; finansal, mali hizmetler ve bankacılık hizmetleri; sosyal hizmetleri de kapsayacak şekilde sağlık ve bağlantılı hizmetler; turizm, seyahat ve bu iki sektörle bağlantılı tüm hizmet ve ürünlerin üretimi; kültürel ve sportif hizmetler; kara, hava, deniz ve tüm diğer ulaşım hizmetleri; inşaat ve bağlantılı mühendislik hizmetleri; eğitim...
GATS ve Türkiye
Anlaşmanın imzacılarından olan Türkiye'de de hizmet sektörünü düzenleyen kanunlarda bir dizi değişiklik gerçekleşti. Özelleştirme uygulamalarına son yıllarda büyük bir hız verilirken yapılan özelleştirmeler iletişim, ulaşım, enerji üretimi ve dağıtımı gibi en kârlı hizmet alanlarında gerçekleşti. Bu alanlar aynı zamanda temel önemde stratejik hizmet alanlarını oluşturuyorlar.
Yerel yönetimler yasasından kamu ihaleleri yasasına, belediyelerin sunduğu altyapı hizmetlerine ilişkin yasal düzenlemelere baktığımızda; bu değişikliklerin GATS' a uyum yasaları çerçevesinde gerçekleştiğini görüyoruz. Küçük bir örnek verecek olursak; Ankara ve İstanbul'da Sular İdaresi, Su ve Kanalizasyon İdaresi'ne dönüştürüldü. Böylelikle bu kurumlar, belediyelerden bağımsız özerk kurumlara dönüştürülerek özelleştirmelerin önü açılıyor. Yine su konusunda verilebilecek bir diğer örnek Antalya'dır; Antalya'da su hizmetini verme yetkisi bir Fransız su tekeli olan Lyonnaise des Eaux adlı şirkete verilmiştir. Projeye 100 milyon dolar kredi sağlayan DB, ihalenin uluslararası olması şartını koşmuştur. Örnekler artırılabilir. Ancak bir genelleme yapabilmek için bunlar yeterlidir. Burada verilen örnekler üzerinden rahatlıkla denebilir ki; Türkiye altına imza attığı GATS'ın gereklerini fazlasıyla yerine getirmiştir ve getirmeye kararlı bir biçimde devam etmektedir.
GATS ve Eğitim
GATS çerçevesinde tam bir Pazar haline dönüştürülecek olan eğitim "sektörü", anlaşmanın en önemli parçalarından biri. Dünya eğitim "sektörü" yıllık 2 trilyon dolarlık bir pazar durumunda. Dünya toplam ticareti üzerinden dolaşıma giren tutarın `97 rakamlarıyla 5.47 trilyon dolar olduğu düşünülürse, eğitim üzerinden dolaşıma giren 2 trilyon doların önemi kendiliğinden anlaşılır.
Eğitimin ticarileştirilmesi aslında GATS öncesinde varolan bir eğilim. Bunun ürünü olarak daha GATS öncesinde birçok ülkede eğitim belli düzeylerde özel girişime açılmıştır. Özellikle ilk ve orta eğitimde bu gelişme daha hızlı yaşanmış, irili ufaklı bir yığın özel okul açılmıştır. Türkiye'de de bu gelişme böyle yaşanmış, özel ilk ve ortaöğretim kurumları mantar gibi ülkenin her yanına dağılmıştır.
Bu durum elbette GATS'ın eğitimin özelleştirilmesindeki belirleyiciliğini ortadan kaldırmıyor. GATS özelleştirme süreçlerine belirgin bir hız kazandırmakla kalmıyor, daha önce ulusal sermayeye açılan alanları uluslararası tekellere de açıyor. Özellikle `95 sonrasında dünyanın her yanında yeni yasalar ve uygulamalarla hız kazandırılan eğitimin ticarileştirilmesi sürecini daha yakından ele aldığımızda göreceğiz ki, GATS oldukça hızlı ve yaygın bir uygulama alanı haline gelmiş durumda.
GATS sürecini başlatan DTÖ belgelerinde eğitim bir kamu hizmeti olarak değil, pazar olarak tanımlanıyor. Aynı belgelerde eğitim "pazarı" beş kategoriye ayrılıyor: İlköğretim, ortaöğretim, üniversite, yetişkin eğitimi ve diğer eğitim. İlk ve ortaöğretim kurumlarının özelleştirilmesi, yüksek öğretimin özelleştirilmesine göre görece daha zor. Ve eğitim ticareti açısından en kârlı ve verimli alan yüksek öğretim alanı. `95 yılında yüksek öğrenim "ticareti"nin 27 milyar dolar olduğu tahmin ediliyor. `90'ların başında kendi ülkesi dışında eğitim gören öğrenci sayısı ise 1.5 milyon civarında. Günümüzde rakam en az birkaç kat artmış olmalı.
Yüksek öğretimin uluslararası piyasalara açılması önündeki başlıca sorunlar, öğrencilerin ve öğretmenlerin ülke dışına çıkması ve eğitim hizmetini alacakları ülkelere girmesi sırasında yaşanan sorunlardır. Milyonlarca öğretmen ve öğrenci için pasaport ve vize almak, gümrük sınırlarına takılmak temel sorunlar. Ancak bu sorunlar için de çözümler bulunmuş. Uzaktan eğitim, sanal üniversite kampüsleri, teknolojinin yardımı ile bulunabilen çözümler arasında. Eğitimde kullanılan teknolojiler arasında audio-konferanslar, video-konferanslar, bilgisayarlar için yeni programlar, CD-ROM'lar ve elbette internet var. Özellikle internet aracılığıyla kurulan sanal üniversiteler etkili bir çözüm gibi duruyor. Yeni yeni gelişen bu uygulamaya örnek verecek olursak: Kaliforniya Los Angeles Üniversitesi internet aracılığıyla açmış olduğu sanal ders sayısını 50'ye yükseltirken, bu derslere 44 Amerikan eyaleti ve 8 ülkeden öğrenciler devam ediyor. `97 rakamlarıyla Amerikan kolej ve üniversitelerinin % 55'i uzaktan öğretimi uyguluyor. Bu sanal üniversitelere giriş yapan öğrenci sayısı 1 milyonun üzerinde, 2000 sonrasında bu rakamın 3 katına çıkması bekleniyor. Bu sektör öylesine gelişmiş ki, ünlü bir magazin dergisi olan Forbes'te "siber-üniversiteler" arasında yapılan bir karşılaştırmada en iyi 20 "siber-üniversite" seçilmiş ve bu üniversitelerin isimleri yayınlanmış.
Bir başka örnek ise tamamen sanal bir kampüs olan Western Governers Üniversitesi. Bu üniversite İBM, AT&T, Cisco ve Microsoft gibi tekellerin desteği ile kurulmuş. Üniversitedeki dersler başka bazı üniversitelerdeki öğretim görevlileri tarafından hazırlanıyor ve internet aracılığıyla öğrencilere sunuluyor. Bu sanal üniversite öğrencileri ile internet dışında bir bağlantı kurmuyor. Öğretmenleri devre dışı bırakan bu eğitim tarzı daha fazla kâr amacıyla yaygınlaştırılmaya çalışılıyor.
UNESCO' nun yaptığı bir araştırmaya göre, uzaktan eğitim veren ülkeler arasında ilk sırayı ABD alıyor. Fransa, Almanya ve İngiltere ise ABD'nin ardından gelen ülkeler. ABD ekonomisi içinde eğitim "ihracatı" önemli bir yer tutuyor. 1996'da 7 milyar dolar olan eğitim ihracatı, diğer ihracat kalemleri arasında beşinci sırada yer alıyor.
Tüm Dünyada Yeni Yasa Ve Uygulamalar
Eğitim ihracatında bir numara olan ABD ülke içindeki eğitimi de ticarileştirmeye hızla devam ediyor. ABD'de ilk ve orta öğretiminde "Kanal 1" adlı bir proje gerçekleştiriliyor. Bu proje kapsamında 350 bin okula ücretsiz uydu anteni ve monitör veriliyor. Bu monitörlerden günlük haber programları ve bu haber programlarından daha fazla reklam programları yayını yapılıyor. Yetkililer bu uygulamayı genişletmeye çalışıyorlar. Bir başka reklam örneği ise ders kitaplarından: Bazı şirketler öğrencilere kendi logolarını taşıyan alıştırma kitaplarını "ücretsiz" olarak dağıtıyor. Yani sponsorluk olgusu eğitimde de yavaş yavaş yaygınlaşmaya başlıyor.
Almanya'da öğrencilerden çok çeşitli adlarla paralar alınıyor. Örneğin Berlin'de üniversiteye katkı için her dönem 50 Euro alınıyor. Bazı eyaletlerde ise 13 dönemi aşan her öğrenciden harç alınıyor. Alman yüksek mahkemesi Temmuz 2001 tarihli bir kararıyla bu durumu yasal ilan etmiş durumda. Politikacılar öğrenim ücretinin Almanya`da olmadığını iddia etseler de, gelişmeler tüm yüksek öğrenim için ücret uygulamasının bir zaman sorunu olduğunu gösteriyor.
Avusturya'da öğrenim ücretleri geçtiğimiz yıl uygulamaya kondu. İngiltere'de eğitimin tamamen özelleştirilmesi üniversite ve iş çevrelerince açıkça dillendirilirken, hükümet ilk defa eğitimde özelleştirmeyi gerçekleştirdi. Yine İtalya'da Berlusconi hükümeti liberal ekonomi politikaları çerçevesinde eğitimi de özelleştirmeyi planlıyor. Hollanda Eğitim Bakanı eğitimin özelleştirilmesi ve uluslararası piyasa açılması konusunda oldukça kararlı. İspanya hükümeti yüksek öğrenimle ilgili yeni bir yasa hazırladı. Bu yasayla yüksek öğrenim kurumları baskı altına alınıyor, üniversitenin kendi finansmanını özel girişimcilerle kurduğu bağlantılarla sağlamasını zorunlu kılıyor. Bizdeki YÖK benzeri bu yasa öğrenciler tarafından büyük protestolara konu oluyor. Fransa'da yıllar boyu süren "eğitim reformu" eğitimi gizli bir biçimde özelleştirme hedefi güdüyor.
1998'de yayınlanan bir raporda, Fransa kolejlerinin tıpkı Anglo-sakson ülkelerinde olduğu gibi özelleştirilmesini öneriyor. Fransız öğrenciler ise eğitimin ticarileştirilmesine, bilimin metalaştırılmasına karşı boykotlar örgütlüyor. Bu boykotlar özellikle `98 Kasım ve Aralık, 2001 Mart aylarında gerçekleşti. Belçika hükümeti ise eğitimin asla özelleştirilemeyeceğini söylüyor. Ancak Belçika üniversitelerinde ücret karşılığında özel şirketler ders verebiliyorlar. Üniversite ise yalnızca bu derslerden "ücretsiz" sınav yapıyor. İrlanda'da öğrenci katkı paylarının 3000-4000 Euro düzeyine yükseltilmesi planlanıyor.
Tüm Asya'da da eğitimin tekrar düzenlenmesi söz konusu. Malezya hükümeti üniversitelerin özel şirketlerin araştırmalarına yardımcı olabilmesi için bir yasa hazırlıyor. Üniversitelerin tıpkı bir şirket gibi kâr getiren bir takım işler yapabilmesinin hukuki engelleri ortadan kaldırılıyor.
Görüldüğü gibi tüm dünyada, özellikle son yıllarda, GATS çerçevesinde atılan bir dizi adım var. Oldukça kapsamlı yasal düzenlemeler ve uygulamalar GATS'ın ne denli önemli bir yerde durduğunu gösteriyor. Eğitimin ticarileştirilmesi olgusunun özellikle ABD ve Avrupa'da yaygın ve hızlı biçimde gelişmesi, bu ülkelerdeki "sosyal devlet", "sosyal adalet" kavramlarının ne kadar gerçekçi olduğunu sorgulamayı gerektiriyor.
Türkiye'de Eğitim ve GATS
GATS' ın imzacılarından olan Türkiye'de eğitimin ticarileştirilmesi sürecine oldukça hızlı bir biçimde girildi. Türkiye'de eğitim sisteminin her düzeyinde özelleştirme oldukça yaygın bir biçimde uygulanıyor. İlk ve orta dereceli özel okullar uzun bir süre önce kuruldu. Bu okullara sunulan devlet desteği ise her geçen gün arttı. Son olarak, yaşanan krizle beraber, yoğun bir talep sorunu yaşayan bu okulların yardımına devlet koştu. Yakın dönemde çıkardığı bir yasa ile bu okullar için vergi ödemelerini kaldırdı.
`90'ların başında vakıf adı altında özel üniversite kurma hakkı tanındı. İlk kurulan özel üniversitelerden olan Bilkent'in kurucusu, aynı zamanda YÖK eski başkanı İ. Doğramacı idi. Ardından irili ufaklı bir yığın özel üniversite kuruldu. Bu üniversitelere devletin yoğun bir maddi katkısı oldu. Ücretsiz arsa tahsisleri (Sabancı ve Koç üniversitelerinde olduğu gibi), yıllık bütçenin %50'lik bölümünün karşılanması, vergi ödemelerinde kolaylıklar ya da vergi indirimleri, sunulan başlıca kolaylıklar. Bütçeden vakıf üniversitelerine ayrılan pay, devlet üniversitelerine ayrılan paydan daha fazla.
Şu sıralar gündemde olan yeni yüksek öğrenim yasa tasarısı da GATS' ın bir parçası olarak ele alınmalıdır. Üniversiteleri paralı hale getiren ve yüksek öğrenimin tümden ticarileşmesi demek olan yeni yasa GATS' ın kriterleri ile tam bir uyum içerisinde. Yasanın temel amacı; serbest bir piyasa olmak zorunda olan eğitim piyasasının adil yasalara sahip olmasını sağlamaktır. Bu ise devlet üniversitelerini ücretli bir hale getirerek gerçekleştirilmek isteniyor.
Yasa tasarısının temel hedeflerinden biri de üniversite- sermaye işbirliğini sağlamak. Üniversitenin kaynaklarını sermayenin ihtiyaçları doğrultusunda kullanmak hedefi ile gerçekleştirilmeye çalışılan bu proje de yine GATS' ın önemli hedeflerinden biri durumunda. K.Gürüz’ ün kendisi ile yapılan bir röportajda eğitimi yarı-kamusal bir alan olarak tanımlaması ile DTÖ’ nün eğitimi bir piyasa olarak tanımlaması arasında özünde hiçbir fark yok.
Özetle Türkiye, gerek yeni YÖK yasası, gerekse onu aratmayacak bir dizi yasal düzenleme ile GATS' a adaptasyon süreci yaşıyor. Yıllar önce başlatılan ve büyük bir hızla ilerleyen bu süreç karşısında güçlü bir tepki bulamadığı takdirde ortaya çıkacak sonuçlar tahmin edilenin de ötesinde olacaktır.
Özgür Ünlüönen, YTU Mimarlık Fakültesi 4. Sınıf Öğrencisi
GATS (The General Agreement on Trade in Services)'ın Tarihi
1947'de imzalanan ve 143 üyesi bulunan GATT (Tarife ve Ticaret Genel Anlaşması) 1994'teki Uruguay toplantısında WTO' ya (Dünya Ticaret Örgütü) dönüştürüldü. Aynı yıl hizmet ticaretini uluslararası sermayeye açan GATS anlaşması imzalandı. GATT 40 yıla yakın bir süredir uluslararası mal ticaretini düzenliyordu. Fakat GATS daha fazlasını, dünya "hizmet ticaretini" düzenleyen bir anlaşma oldu. GATT' taki iki temel özellik GATS'ta da mevcut. Bunlar;
- Anlaşmanın tüm özellikleri imzacı ülkelerin hepsi için geçerlidir.
- Anlaşmaların gerekleri, ulusal şirketler kadar uluslararası şirketleri de kapsamaktadır.
GATS kapsamı ve genişliğiyle neo-liberal politikaların eksiksiz bir uygulayıcısı rolüyle tarihe geçti. GATS'ın farklı bir özelliği, her geçen gün anlaşmanın sınırlarının genişlemesidir. Kısa aralıklı müzakereler şeklinde ilerleyen GATS süreci, uluslararası sermayenin belirleyiciliğinde, üye ülkelerin temsilcileri tarafından yapılmaktadır. 2000 yılıyla birlikte hız kazanan müzakereler 15 günde bir DTÖ' nün Cenevre'deki merkezinde gerçekleştirilmektedir.
GATS' ın Kapsamı
GATS genel olarak devlet tarafından verilen kamu hizmetlerinin özel sektöre devrini düzenleyen bir anlaşma olarak tanımlanabilir. GATT ile belirlenen mal ticareti görece basit bir biçimde düzenlenebilirken, GATS ile belirlenen hizmet ticareti oldukça karmaşık bir biçimde düzenlenmektedir. Bunun nedeni, GATS'ın oldukça geniş bir biçimde içine aldığı hizmet türlerinin biçimi, içeriği ve gerektirdiği kapsamlı yasal ve fiziksel altyapı uygulamalarıdır.
GATS'ın kapsamı yalnızca bir hizmetin yerine getirilmesi ile sınırlı değildir. Bu hizmetin yerine getirilebilmesi için gerekli olan tüm ürünlerin üretimi de GATS'ın kapsamı içerisindedir.
GATS ile uluslararası pazara açılacak olan hizmet alanları şöyle sıralanabilir: Telekom, posta hizmetleri, görsel ve işitsel iletişim hizmetleri de dahil olmak üzere iletişim; enerji, su iletim sistemleri ve atık su işleme; tüm çevresel hizmetler; finansal, mali hizmetler ve bankacılık hizmetleri; sosyal hizmetleri de kapsayacak şekilde sağlık ve bağlantılı hizmetler; turizm, seyahat ve bu iki sektörle bağlantılı tüm hizmet ve ürünlerin üretimi; kültürel ve sportif hizmetler; kara, hava, deniz ve tüm diğer ulaşım hizmetleri; inşaat ve bağlantılı mühendislik hizmetleri; eğitim...
GATS ve Türkiye
Anlaşmanın imzacılarından olan Türkiye'de de hizmet sektörünü düzenleyen kanunlarda bir dizi değişiklik gerçekleşti. Özelleştirme uygulamalarına son yıllarda büyük bir hız verilirken yapılan özelleştirmeler iletişim, ulaşım, enerji üretimi ve dağıtımı gibi en kârlı hizmet alanlarında gerçekleşti. Bu alanlar aynı zamanda temel önemde stratejik hizmet alanlarını oluşturuyorlar.
Yerel yönetimler yasasından kamu ihaleleri yasasına, belediyelerin sunduğu altyapı hizmetlerine ilişkin yasal düzenlemelere baktığımızda; bu değişikliklerin GATS' a uyum yasaları çerçevesinde gerçekleştiğini görüyoruz. Küçük bir örnek verecek olursak; Ankara ve İstanbul'da Sular İdaresi, Su ve Kanalizasyon İdaresi'ne dönüştürüldü. Böylelikle bu kurumlar, belediyelerden bağımsız özerk kurumlara dönüştürülerek özelleştirmelerin önü açılıyor. Yine su konusunda verilebilecek bir diğer örnek Antalya'dır; Antalya'da su hizmetini verme yetkisi bir Fransız su tekeli olan Lyonnaise des Eaux adlı şirkete verilmiştir. Projeye 100 milyon dolar kredi sağlayan DB, ihalenin uluslararası olması şartını koşmuştur. Örnekler artırılabilir. Ancak bir genelleme yapabilmek için bunlar yeterlidir. Burada verilen örnekler üzerinden rahatlıkla denebilir ki; Türkiye altına imza attığı GATS'ın gereklerini fazlasıyla yerine getirmiştir ve getirmeye kararlı bir biçimde devam etmektedir.
GATS ve Eğitim
GATS çerçevesinde tam bir Pazar haline dönüştürülecek olan eğitim "sektörü", anlaşmanın en önemli parçalarından biri. Dünya eğitim "sektörü" yıllık 2 trilyon dolarlık bir pazar durumunda. Dünya toplam ticareti üzerinden dolaşıma giren tutarın `97 rakamlarıyla 5.47 trilyon dolar olduğu düşünülürse, eğitim üzerinden dolaşıma giren 2 trilyon doların önemi kendiliğinden anlaşılır.
Eğitimin ticarileştirilmesi aslında GATS öncesinde varolan bir eğilim. Bunun ürünü olarak daha GATS öncesinde birçok ülkede eğitim belli düzeylerde özel girişime açılmıştır. Özellikle ilk ve orta eğitimde bu gelişme daha hızlı yaşanmış, irili ufaklı bir yığın özel okul açılmıştır. Türkiye'de de bu gelişme böyle yaşanmış, özel ilk ve ortaöğretim kurumları mantar gibi ülkenin her yanına dağılmıştır.
Bu durum elbette GATS'ın eğitimin özelleştirilmesindeki belirleyiciliğini ortadan kaldırmıyor. GATS özelleştirme süreçlerine belirgin bir hız kazandırmakla kalmıyor, daha önce ulusal sermayeye açılan alanları uluslararası tekellere de açıyor. Özellikle `95 sonrasında dünyanın her yanında yeni yasalar ve uygulamalarla hız kazandırılan eğitimin ticarileştirilmesi sürecini daha yakından ele aldığımızda göreceğiz ki, GATS oldukça hızlı ve yaygın bir uygulama alanı haline gelmiş durumda.
GATS sürecini başlatan DTÖ belgelerinde eğitim bir kamu hizmeti olarak değil, pazar olarak tanımlanıyor. Aynı belgelerde eğitim "pazarı" beş kategoriye ayrılıyor: İlköğretim, ortaöğretim, üniversite, yetişkin eğitimi ve diğer eğitim. İlk ve ortaöğretim kurumlarının özelleştirilmesi, yüksek öğretimin özelleştirilmesine göre görece daha zor. Ve eğitim ticareti açısından en kârlı ve verimli alan yüksek öğretim alanı. `95 yılında yüksek öğrenim "ticareti"nin 27 milyar dolar olduğu tahmin ediliyor. `90'ların başında kendi ülkesi dışında eğitim gören öğrenci sayısı ise 1.5 milyon civarında. Günümüzde rakam en az birkaç kat artmış olmalı.
Yüksek öğretimin uluslararası piyasalara açılması önündeki başlıca sorunlar, öğrencilerin ve öğretmenlerin ülke dışına çıkması ve eğitim hizmetini alacakları ülkelere girmesi sırasında yaşanan sorunlardır. Milyonlarca öğretmen ve öğrenci için pasaport ve vize almak, gümrük sınırlarına takılmak temel sorunlar. Ancak bu sorunlar için de çözümler bulunmuş. Uzaktan eğitim, sanal üniversite kampüsleri, teknolojinin yardımı ile bulunabilen çözümler arasında. Eğitimde kullanılan teknolojiler arasında audio-konferanslar, video-konferanslar, bilgisayarlar için yeni programlar, CD-ROM'lar ve elbette internet var. Özellikle internet aracılığıyla kurulan sanal üniversiteler etkili bir çözüm gibi duruyor. Yeni yeni gelişen bu uygulamaya örnek verecek olursak: Kaliforniya Los Angeles Üniversitesi internet aracılığıyla açmış olduğu sanal ders sayısını 50'ye yükseltirken, bu derslere 44 Amerikan eyaleti ve 8 ülkeden öğrenciler devam ediyor. `97 rakamlarıyla Amerikan kolej ve üniversitelerinin % 55'i uzaktan öğretimi uyguluyor. Bu sanal üniversitelere giriş yapan öğrenci sayısı 1 milyonun üzerinde, 2000 sonrasında bu rakamın 3 katına çıkması bekleniyor. Bu sektör öylesine gelişmiş ki, ünlü bir magazin dergisi olan Forbes'te "siber-üniversiteler" arasında yapılan bir karşılaştırmada en iyi 20 "siber-üniversite" seçilmiş ve bu üniversitelerin isimleri yayınlanmış.
Bir başka örnek ise tamamen sanal bir kampüs olan Western Governers Üniversitesi. Bu üniversite İBM, AT&T, Cisco ve Microsoft gibi tekellerin desteği ile kurulmuş. Üniversitedeki dersler başka bazı üniversitelerdeki öğretim görevlileri tarafından hazırlanıyor ve internet aracılığıyla öğrencilere sunuluyor. Bu sanal üniversite öğrencileri ile internet dışında bir bağlantı kurmuyor. Öğretmenleri devre dışı bırakan bu eğitim tarzı daha fazla kâr amacıyla yaygınlaştırılmaya çalışılıyor.
UNESCO' nun yaptığı bir araştırmaya göre, uzaktan eğitim veren ülkeler arasında ilk sırayı ABD alıyor. Fransa, Almanya ve İngiltere ise ABD'nin ardından gelen ülkeler. ABD ekonomisi içinde eğitim "ihracatı" önemli bir yer tutuyor. 1996'da 7 milyar dolar olan eğitim ihracatı, diğer ihracat kalemleri arasında beşinci sırada yer alıyor.
Tüm Dünyada Yeni Yasa Ve Uygulamalar
Eğitim ihracatında bir numara olan ABD ülke içindeki eğitimi de ticarileştirmeye hızla devam ediyor. ABD'de ilk ve orta öğretiminde "Kanal 1" adlı bir proje gerçekleştiriliyor. Bu proje kapsamında 350 bin okula ücretsiz uydu anteni ve monitör veriliyor. Bu monitörlerden günlük haber programları ve bu haber programlarından daha fazla reklam programları yayını yapılıyor. Yetkililer bu uygulamayı genişletmeye çalışıyorlar. Bir başka reklam örneği ise ders kitaplarından: Bazı şirketler öğrencilere kendi logolarını taşıyan alıştırma kitaplarını "ücretsiz" olarak dağıtıyor. Yani sponsorluk olgusu eğitimde de yavaş yavaş yaygınlaşmaya başlıyor.
Almanya'da öğrencilerden çok çeşitli adlarla paralar alınıyor. Örneğin Berlin'de üniversiteye katkı için her dönem 50 Euro alınıyor. Bazı eyaletlerde ise 13 dönemi aşan her öğrenciden harç alınıyor. Alman yüksek mahkemesi Temmuz 2001 tarihli bir kararıyla bu durumu yasal ilan etmiş durumda. Politikacılar öğrenim ücretinin Almanya`da olmadığını iddia etseler de, gelişmeler tüm yüksek öğrenim için ücret uygulamasının bir zaman sorunu olduğunu gösteriyor.
Avusturya'da öğrenim ücretleri geçtiğimiz yıl uygulamaya kondu. İngiltere'de eğitimin tamamen özelleştirilmesi üniversite ve iş çevrelerince açıkça dillendirilirken, hükümet ilk defa eğitimde özelleştirmeyi gerçekleştirdi. Yine İtalya'da Berlusconi hükümeti liberal ekonomi politikaları çerçevesinde eğitimi de özelleştirmeyi planlıyor. Hollanda Eğitim Bakanı eğitimin özelleştirilmesi ve uluslararası piyasa açılması konusunda oldukça kararlı. İspanya hükümeti yüksek öğrenimle ilgili yeni bir yasa hazırladı. Bu yasayla yüksek öğrenim kurumları baskı altına alınıyor, üniversitenin kendi finansmanını özel girişimcilerle kurduğu bağlantılarla sağlamasını zorunlu kılıyor. Bizdeki YÖK benzeri bu yasa öğrenciler tarafından büyük protestolara konu oluyor. Fransa'da yıllar boyu süren "eğitim reformu" eğitimi gizli bir biçimde özelleştirme hedefi güdüyor.
1998'de yayınlanan bir raporda, Fransa kolejlerinin tıpkı Anglo-sakson ülkelerinde olduğu gibi özelleştirilmesini öneriyor. Fransız öğrenciler ise eğitimin ticarileştirilmesine, bilimin metalaştırılmasına karşı boykotlar örgütlüyor. Bu boykotlar özellikle `98 Kasım ve Aralık, 2001 Mart aylarında gerçekleşti. Belçika hükümeti ise eğitimin asla özelleştirilemeyeceğini söylüyor. Ancak Belçika üniversitelerinde ücret karşılığında özel şirketler ders verebiliyorlar. Üniversite ise yalnızca bu derslerden "ücretsiz" sınav yapıyor. İrlanda'da öğrenci katkı paylarının 3000-4000 Euro düzeyine yükseltilmesi planlanıyor.
Tüm Asya'da da eğitimin tekrar düzenlenmesi söz konusu. Malezya hükümeti üniversitelerin özel şirketlerin araştırmalarına yardımcı olabilmesi için bir yasa hazırlıyor. Üniversitelerin tıpkı bir şirket gibi kâr getiren bir takım işler yapabilmesinin hukuki engelleri ortadan kaldırılıyor.
Görüldüğü gibi tüm dünyada, özellikle son yıllarda, GATS çerçevesinde atılan bir dizi adım var. Oldukça kapsamlı yasal düzenlemeler ve uygulamalar GATS'ın ne denli önemli bir yerde durduğunu gösteriyor. Eğitimin ticarileştirilmesi olgusunun özellikle ABD ve Avrupa'da yaygın ve hızlı biçimde gelişmesi, bu ülkelerdeki "sosyal devlet", "sosyal adalet" kavramlarının ne kadar gerçekçi olduğunu sorgulamayı gerektiriyor.
Türkiye'de Eğitim ve GATS
GATS' ın imzacılarından olan Türkiye'de eğitimin ticarileştirilmesi sürecine oldukça hızlı bir biçimde girildi. Türkiye'de eğitim sisteminin her düzeyinde özelleştirme oldukça yaygın bir biçimde uygulanıyor. İlk ve orta dereceli özel okullar uzun bir süre önce kuruldu. Bu okullara sunulan devlet desteği ise her geçen gün arttı. Son olarak, yaşanan krizle beraber, yoğun bir talep sorunu yaşayan bu okulların yardımına devlet koştu. Yakın dönemde çıkardığı bir yasa ile bu okullar için vergi ödemelerini kaldırdı.
`90'ların başında vakıf adı altında özel üniversite kurma hakkı tanındı. İlk kurulan özel üniversitelerden olan Bilkent'in kurucusu, aynı zamanda YÖK eski başkanı İ. Doğramacı idi. Ardından irili ufaklı bir yığın özel üniversite kuruldu. Bu üniversitelere devletin yoğun bir maddi katkısı oldu. Ücretsiz arsa tahsisleri (Sabancı ve Koç üniversitelerinde olduğu gibi), yıllık bütçenin %50'lik bölümünün karşılanması, vergi ödemelerinde kolaylıklar ya da vergi indirimleri, sunulan başlıca kolaylıklar. Bütçeden vakıf üniversitelerine ayrılan pay, devlet üniversitelerine ayrılan paydan daha fazla.
Şu sıralar gündemde olan yeni yüksek öğrenim yasa tasarısı da GATS' ın bir parçası olarak ele alınmalıdır. Üniversiteleri paralı hale getiren ve yüksek öğrenimin tümden ticarileşmesi demek olan yeni yasa GATS' ın kriterleri ile tam bir uyum içerisinde. Yasanın temel amacı; serbest bir piyasa olmak zorunda olan eğitim piyasasının adil yasalara sahip olmasını sağlamaktır. Bu ise devlet üniversitelerini ücretli bir hale getirerek gerçekleştirilmek isteniyor.
Yasa tasarısının temel hedeflerinden biri de üniversite- sermaye işbirliğini sağlamak. Üniversitenin kaynaklarını sermayenin ihtiyaçları doğrultusunda kullanmak hedefi ile gerçekleştirilmeye çalışılan bu proje de yine GATS' ın önemli hedeflerinden biri durumunda. K.Gürüz’ ün kendisi ile yapılan bir röportajda eğitimi yarı-kamusal bir alan olarak tanımlaması ile DTÖ’ nün eğitimi bir piyasa olarak tanımlaması arasında özünde hiçbir fark yok.
Özetle Türkiye, gerek yeni YÖK yasası, gerekse onu aratmayacak bir dizi yasal düzenleme ile GATS' a adaptasyon süreci yaşıyor. Yıllar önce başlatılan ve büyük bir hızla ilerleyen bu süreç karşısında güçlü bir tepki bulamadığı takdirde ortaya çıkacak sonuçlar tahmin edilenin de ötesinde olacaktır.
Özgür Ünlüönen, YTU Mimarlık Fakültesi 4. Sınıf Öğrencisi
0 yorum:
Yorum Gönder